Kao politički pokret ili ideologija nastaje u 19. veku, sa pojavom romantizma u umetnosti i književnosti, kao odgovor na univerzalnost renesanse i humanizma, po kojoj je nacija definisana u okvirima etničke pripadnosti ili nacionalne kulture. Nacionalizam se može manifestovati kao deo zvanične državne ideologije. U nacionalizmu se ističu razlike između svoje i drugih nacija, predstavljajući svoju naciju kao superiornu u odnosu na druge. U svojim ekstremnim oblicima, fašizmu u Italiji i Španiji i nacionalsocijalizmu u Nemačkoj, u prvoj polovini 20. veka, nacionalizmi zagovaraju autoritarnu državu sa ograničenim individualnim pravima građana. Zagovornici nacionalizma smatraju da "nacionalna svest" podrazumeva ljubav prema svojoj naciji, dobro poznavanje nacionalne istorije i kulture, isticanje nacionalnih obeležja, nacionalni ponos. S druge strane, nacionalizam je politički princip koji zahteva podudarnost etničkih i političkih (državnih) granica. Postoji nekoliko vrsta nacionalizama: građanski nacionalizam – država izvodi politički legitimitet od aktivne participacije građanstva (“volja naroda”); etnički nacionalizam – država izvodi politički legitimitet iz istorije, kulture ili etniciteta; romantični nacionalizam (ili organski) – oblik etničkog nacionalizma prema kojem država izvodi legitimitet kao prirodni (organski) produžetak zajedničke rase; kulturni nacionalizam – kultura kao glavni element konstitucije nacije; državni nacionalizam – oblik građanskog nacionalizma prema kojem nacionalni osećaji imaju prioritet pred univerzalnim pravima i slobodama; religijski nacionalizam – država izvodi legitimitet iz zajedničke religije; “banalni nacionalizam” (koncept uveo M. Billig) postojanje svakodnevnih elemenata nacionalizma koji utiču na oblikovanje načina mišljenja nacije (zastave, himne i slična nacionalna obeležja). Opasnost nacionalizma nastaje kada se neprestano ističu razlike između svoje i drugih nacija, predstavljajući svoju naciju kao superiornu u odnosu na druge. Tada nacionalizam preti da se razvije u šovinizam, u kojem se otvoreno ispoljava neprijateljstvo prema drugim nacijama.
